پمپ دنده ای دسته ای از الکتروپمپ دوار می باشد که از آن برای انتقال سیالات شامل مایعات، مایعات با ذرات معلق جامد و حتی گازها استفاده میشود. پمپ دنده ای یکی از معمول ترین و پر کاربرد ترین نوع الکتروپمپ در انتقال سیالات می باشد که از شکر و نحوه قرار گیری دنده ها برای انتقال سیال استفاده کرده و جزو قدیمی ترین طراحی های بشر محسوب میشود. پمپ دنده ای در حدود سالهای 1600 میلادی توسط شخصی به نام کپلر Johannes Kepler طراحی و تولید شده که در علم فیزیک و الکتروماشین ها بسیاری از قوانین مطرح شده در ارتباط با پمپ دنده ای و دیگر انواع الکتروپمپ به قوانین کپلر شهرت دارند. پمپ دنده ای کاربرد بسیار وسیعی در تاسیسات و خط لوله مواد شیمیایی برای انتقال سیالات با غلظت و ویسکوزیته بالا دارد. پمپ دنده ای دارای ساختار ساده و ضریب خطای پایینی می باشد و در صورت سیرکولاسیون سیالات با ویژگی های تعریف شده و مناسب توسط پمپ دنده ای جزو الکتروپمپ ها با طول عمر بالا محسوب میشود. شرکت آریا صنعت وارد کننده پمپ دنده ای در ایران می باشد.
پمپ دنده ای با سه طراحی متفاوت تولید و عرضه میشود که هر یک متناسب برای مایعات با ویژگی های خاصی از ویسکوزیته و فشار هستند. اما جدا از انواع طراحی پمپ دنده ای اجزای تشکیل دهنده و نحوه کار آنها یکسان است. پمپ دنده ای از 1 یا دو چرخدنده که در داخل یک هوزینگ بصورت متصل قرار گرفته اند تشکیل میشود. یکی از این چرخدنده ها توسط نیروی محرک الکتروموتور به حرکت دورانی می پردازد و از طریق درگیری بین دنده ها سبب گردش چرخدنده دیگر در ناحیه هوزینگ میشود. نحوه قرارگیری و طراحی چرخدنده ها در پمپ دنده ای بگونه ای است که با حرکت لبه های چرخدنده هر بار مقدار کامل ثابتی از سیال از ورودی مکش شده و از خروجی خارج میشود. برای بالا بردن دبی خروجی در پمپ دنده ای کافیست دور الکتروموتور بالا رود. پمپ دنده ای به دو صورت بیرونی و درونی تولید میشود که در طراحی پمپ دنده ای بیرونی دو چرخدنده دارای دنده های بیرونی هستند و در طراحی درونی یکی از چرخدنده ها در داخل چرخدنده دیگری که از داخل دنده شده است قرار میگیرد. طراحی پمپ دنده ای با چرخدنده درونی به دو شکل بدون نیم حلال مرکزی و با نیم حلال مرکزی صورت می پذیرد. پمپ دنده ای با طراحی بیرونی برای سیستم های جریان هیدرولیک طراحی میشوند. این در حالی است که پمپ دنده ای از نوع درونی بدون نیم حلال اغلب برای پمپ های روغن ماشین ها و با نیم حلال برای سیالات با ویسکوزیته بالا استفاده میشوند. آریا صنعت ارائه دهنده مشاوره قبل از خرید پمپ دنده ای برای خرید صحیح و مناسب این محصول می باشد.
پمپ دنده ای از حرکت دورانی دو عذذ ذنذه که یا بصورت بیرونی در تماس خارجی و با حرکت در خلاف جهت یکی ساعت گرد و دیگری پاد ساعتگرد عمل می کند و یا با حرکت دورانی درونی یک چرخدنده کوچک در داخل چرخدنده ای بزرگتر. اما تعداد دندانه های این دنده ها چه تاثیری بر نوع و دبی جریان دارد. با حرکت چرخدنده ها دنده های سطحی آنها دائما در یک بازه حرکتی با هم درگیر شده و در بازه ای دیگر از هم جدا میشوند. زمانیکه چرخدنده های پمپ دنده ای درگیر میشوند فضای بینا بینی آنها به صفر میرسد و در نتیجه سیال به طراف دیگر پر فشار هدایت میشود. پس از این مرحله و با جدا شدن دنده ها از یکدیگر فضای پشت دنده ها در سمت مکش باز شده و سیال برای مکش جذب و آماده میشود. هر قدر تعداد دنده ها در پمپ دنده ای بیشتر باشد این مراحل مکش و پمپاژ بیشتر شده و جریان سیال پمپاژ شده یکنواخت تر میشود. در عین حال با یکنواخت شدن جریان سیال میزان سیال پمپاژ شده کاهش می یابد. بنابراین مبنای کار پمپ دنده ای بر حسب جریان یکنواخت و دبی کمتر یا جریان سیال غیر یکنواخت و دبی بیشتر قرار دارد.
پمپ های دنده ای دارای اجزای متحرک کمی هستند و ساختار ساده و بسته ای دارند. اما از نظر کاربری پمپ دنده ای دارای فشار و هو بسیار کمتری از پمپ های پیستونی و دبی و نرخ جریان بسیار کمتری نسبت به پمپ گریز از مرکز هستند اما قابلیت ایجاد جریان فشار بالا در سیالات با ویسکوزیته بالا را دارند. بر همین مناست که پمپ های دنده ای بیشتر مناسب روغن و سیالات با ویسکوزیته بالا هستند. با این وجود یکی از معایب پمپ های دنده ای بدون شک خوردگی دنده های آنها چه در تماس با سیالات خورنده و حتی غیر از آن به سبب لبه های تیز دنده ها (آنچه در لوب پمپ ها دیده نمیشود) می باشد. همچنین با باز شدن پمپ دنده ای برای اولین بار معمولا یک افت قابل توجهی در راندمان و هد آن اتفاق می افتد و در واقع با دست کاری آب بندی یک نفوذ سیال از خروجی دنده ها به ورودی اتفاق می افتد که کارایی پمپ دنده ای را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد. خود خوردگی اندک دنده های پمپ دنده ای نیز می توانند عاملی برای نفوذ از خروجی به ورودی و کاهش راندمان کاری آنها شوند.
پمپ های دنده ای دارای اجزای محدود و طراحی بسیار ساده ای هستند و از این رو قیمت پمپ دنده ای در مقایسه با بسیاری دیگر از انواع پمپ بالاخص پمپ پیستونی بسیار پایین می باشد. پمپ دنده ای از سایز های بسیار کوچک که بعنوان پمپ روغن در ماشین ها مورد استفاده قرار می گیرد تا توان های بالاتر تولید شده و قیمت پمپ دنده ای تا اندازه زیادی تحت تاثیر سایز و توان پمپاژ آن می باشد. در سایز های پایین و ابعاد کوچک قیمت یک پمپ دنده ای که برای پمپاژ روغن مورد استفاده قرار گرفته و سرعت حداقل 500 دور در دقیقه rpm و سرعت حداکثر 5000 دور در دقیقه دارد و وزنی حدود 1.5 الی 2 کیلوگرم داشته و محصول کشور چین باشد در بازار جهانی قیمتی بین 20-40 دلار دارد. طبیعتا با بالا رفتن حجم پمپ دنده ای، فشار کاری، دبی خروجی و هد قیمت آن نیز به تدریج بالاتر می رود. اما قیمت پمپ دنده ای مانند بسیاری دیگر از توربو ماشین ها تا حد زیادی تحت تاثیر برند تولید کننده آن نیز می باشد. بنابراین قیمت پمپ دنده ای برند های معتبری چون KRACHT در بازار به میزان قابل توجهی بالاتر بوده که البته برند معتبر تر قابلیت پمپاژ سیال در فشار بیشتر و با قابلیت های بهتر نیز می باشد. بعنوان مثال قیمت پمپ دنده ای KRATCH آلمان با فشار کاری سیال تا 120 بار bar و قابلیت پمپاژ سیال با ویسکوزیته بالا تا 20000 mcbm/s و در دماهای بالا تا 200 درجه سانتی گراد در بازار جهانی به 4500 دلار نیز می رسد.
پمپ دنده ای که دارای بدنه ای اغلب از جنس پدنی می باشد دارای اجزای داخلی از جنس فولادی و یا استنلس استیل بر حسب نوع کاربری می باشد و تعداد اجزای داخلی تشکیل دهنده پمپ دنده ای اندک می باشند. اما نوع کاربری و نحوه پمپاژ آنها بگونه ای است که با دارا بودن دبی نسبتا کم و هد متوسط میزان و حجم دقیقی از سیال را جابجا نمایند.
تعداد محدود اجزای تشکیل دهنده پمپ دنده ای سبب شده است تا قیمت آن نیز نسبت به برخی انواع دیگر پمپ مانند پمپ پیستونی کمتر بوده و هزینه حفظ و نگهداری آن نیز پایین تر باشد.
پمپ های دنده ای در دسته الکتروپمپ های بسیار دقیق قرار می گیرند. از این رو در کل ترانس ابعادی بکار رفته در طراحی و تولید آنها می بایست بسیار پایین باشد. با توجه به این نکته که پمپ دنده ای با مکش و محبوس کردن سیال در بین دنده ها به انتقال آنها با فشار بیشتر به سمت جلو می پردازد، تلارنس حداقلی می بایست در قرار گیری شافت های اتصال دنده ها با یکدیگر وجود داشته باشد. عدم دقت در قرار گیری دو مشکل بزرگ را به دنبال خواهد داشت.
رعایت دقت بالا در طراحی و تولید اجزای پمپ دنده ای از جمله دنده ها از یک سمت و قرار دادن و بالانسینگ دقیق شافت های اتصال دنده ها از سمت دیگر هم بر روی فرایند مکش سیال توسط پمپ دنده ای تاثیر گذاشته و هم مانع نشتی و پس زدن سیال بین دنده ها می شود. علاوه بر تاثیر مستقیم بر روی فرایند پمپاژ، رعایت دقیق تلرانس ابعادی در تولید اتصال از سایش دنده ها بر روی یکدیگر در حرکت مماسی نیز جلوگیری می کند. همانطور که گفته شد برای جلوگیری از پس زدن سیال اجزای پمپ دنده ای می بایست بصورت مماسی عمل کنند که هر گونه تلرانس نا مناسبی سبب می شود حرکت آنها از حالت مماسی به حالت سایشی بدل شود که خوردگی دنده های پمپ دنده ای را در پی خواهد داشت.
لفظ هلیکال Helical در مورد دنده ها بکار رفته و با آن در بررسی قابلیت های گیربکس های هلیکال بصورت جداگانه در بحث الکتروگیربکس ها صحبت می شود. در کل شکل دنده ها چه در تولید دنده های گیربکس و چه در ساختار پمپ دنده ای می تواند بصورت Spur یا ساده و یا هلیکال یا منحنی باشد. در طراحی های قدیم پمپ های دنده ای تنها از دنده های ساده Spur استفاده می شود است اما مزایا و راندمان بیشتر کاری سبب شده که بسیاری از انواع پمپ های دنده ای با طراحی مدرن را بصورت هلیکال Helical تولید نمایند.
در حالی که دنده های ساده Spur بر روی منتهی علیه بالایی یا بر روی نوک دنده به شکل یک خط صاف و بصورت موازی با راستای شافت مرکزی دنده قرار می گیرند دنده های هلیکال نسبت به راستای شافت مرکزی دنده بصورت مورب قرار گرفته اند. این نوع طراحی شکل دنده ها در پمپ های دنده ای سبب می شود که طول مقطع تماس بر روی هر یک از لبه های دنده افزایش پیدا کرده و قابلیت تولید توان و گشتاور بیشتری برای پمپ دنده ای فراهم شود. بدین ترتیب در دو پمپ دنده ای که از دنده هایی با قطر برابر با توان موتور یکسان استفاده می کنند نوع هلیکال دارای هد بالای نسبت به نوع دنده ساده می باشد.